Over liefde – Daar waar begrip ontstaat, verdwijnt het oordeel

ENGLISH VERSION

De samenleving lijkt te verharden en liefde voor de medemens steeds moeilijker op te brengen. We verbazen ons erover, keuren het af en leggen de schuld bij het verknipte individu. Inlevings- en inbeeldingsvermogen stellen ons echter in staat de omstandigheden van de omgeving -ouders, school, vrienden- en de vroegere omstandigheden mee te nemen. Empathie leert ons vragen welke maatschappelijke verantwoordelijkheid we zélf dragen voor zijn of haar actie. Wat is de rol van empathie en liefde in onze westerse samenleving? En wat impliceert liefde eigenlijk? Is het een vervlogen droom van de jaren zestig of heeft ze onze westerse samenleving nog veel te leren?

Liefde betekent veel meer dan ons enge huidig culturele begrip ervan. Zo kenden de Grieken naast eros, de romantische liefde zoals wij haar kennen, ook nog philia en agápe. Philia beslaat de intieme band tussen vrienden, vriendschappelijke liefde en werd hoger gewaardeerd dan eros. Ze bood houvast in het leven. Agápe was in de ogen van Martin Luther King de belangrijkste vorm van liefde en beslaat een onvoorwaardelijke liefde naar eenieder, naar de medemens. Vanuit deze brede benadering van liefde kijken we naar begrip en empathie en het belang hiervan voor maatschappelijke verandering.

Begrip

In ons evolutionaire proces hebben we spiegelneuronen ontwikkeld die ons de mogelijkheid geven gedrag dat we waarnemen te kunnen ‘spiegelen’ met ons lichaam. Wanneer we een video zien van een jongen die schrikt van een onverwachts grote spin op zijn arm, beleven we dezelfde schrikreactie. We spiegelen de actie en maken de ervaring eigen. Iemand die zelf piano speelt en in een café een gepassioneerd pianospeler ziet spelen, voelt zijn passie. Ervaringen die je zelf hebt meegemaakt helpen de beleving van de ander te ervaren. De ervaringen waar je zelf vertrouwd mee bent, zijn de ander immers ook vertrouwd. De gedeelde ervaringen vormen een gedeeld begrip en er ontstaat vertrouwen in elkaar en daarmee ook een veilige omgeving. Niet alleen je eigen ervaringen, maar ook de ervaringen van diegene die je in vertrouwen hebt dragen vervolgens bij aan een beter begrip. Zo groeit je begrip met de kwaliteit en diversiteit van je relaties. Daar waar begrip ontstaat, verdwijnt het oordeel. Het oordeel voldoet steeds minder, je leert te willen begrijpen. Zonder oordeel en met open houding leren we niet enkel elkaar, maar breder gezien ook onze omgeving beter kennen: ze leert ons een wetenschappelijke benadering. Wetenschap, een uiting van passievolle liefde voor begrip. Het geleerd basisvertrouwen in onze medemens en onze omgeving leert ons de wereld benaderen met inlevingsvermogen en empathie. Vertrouwen is een keuze naar een te vertrouwen samenleving.

Verbeeldingskracht

Empathie gaat verder dan inlevingsvermogen en beslaat ook voorstellingsvermogen. We kunnen ons middels eerdere ervaringen voorstellen hoe een viool met zestien snaren eruit ziet, ook al hebben we die nog nooit gezien. De gedachten die we opdoen, die we onze geleerde ervaringen laten passeren en die we met elkaar delen, vormen de ideeën die weer door anderen worden meegenomen. Ze geven vorm aan onze directe leefomgeving én verder, en uiteindelijk aan jezelf. Je manier van denken en voelen vormen je mentaliteit waaruit je jouw wereld vorm geeft. Je keuzes bepalen je toekomst, je acties weerspiegelen je mentaliteit. Wat jij doet, maakt verschil. Zo vormen ook verdieping in boeken of via internet onze gedachten en de wereld. Het betere begrip naar de werking van onze maatschappij en de mogelijkheden van vandaag de dag om de dag van morgen te vormen, veranderen de wereld. ‘The secret of change is to focus all of your energy not on fighting the old, but on building the new.’ aldus Socrates. De wereld is aan ons om te maken. Wat voor toekomst wil je? Wat doet er werkelijk toe in het leven? Dat je iets doet waar je passioneel in bent, dat je kan delen met anderen en waar je waardering in krijgt?

.

Het westerse vrijheidsbegrip onder de dictatuur van de ‘vrije’ markt

Het klinkt zo logisch en natuurlijk, toch lijken we ons hart niet te volgen. We luisteren niet naar wat voor ons belangrijk is, maar de maatschappelijke norm lijkt te bepalen hoe ons leven in te vullen. Onze passies maken plaats voor ambities, waardering maakt plaats voor positie, gelukkig wordt succesvol, rechtvaardigheid wordt rechtsgeldigheid en gezag maakt plaats voor macht. En daar waar vrijheid ooit voor vrije tijd en autonomie stond, wordt westerse vrijheid die van het koopkrachtplaatje. In onze ongelijke, op schaarste gebaseerde samenleving, is geld en bezit grosso modo de externe meetlat geworden waarlangs we steeds prominenter zijn gaan meten. Waar tijd en rust zelf steeds schaarser worden, neemt de waarde die we hechten aan deze externe meetlat toe. Ze vormt hiermee een zeer prominent oordeel waarlangs we elkaar beoordelen. Ze is af te meten in onze huizen, auto’s, kleding en onderscheidende merken; in onze levensstijl. Dit dwingt tot onze westerse conformiteit; niemand wil immers verstoten of beoordeeld worden.

Consumentisme zonder lokale productie, elementair en essentieel in ons systeem, leidt altijd tot conformisme. Het maatschappelijke oordeel dat met deze conformiteit komt leidt tot onzekerheid bij het individu. Hij leert zichzelf niet kennen, maar leert te voldoen aan de externe verwachtingen. Onze behoeften leggen het af tegen wat het oordeel ons leert te willen en laat een intrinsieke leegte achter. Verdwaald en onzeker leert de maatschappij ons geluk in consumptie, status en geld te vinden. De statusloze kleding of onbetaalde hobby maken plaats voor loon. Gekocht instant geluk werkt echter maar even, verslaafd kijken we uit naar het volgende loon, deze westerse meetlat van vrijheid.

Verandering…

Maar wat als ik het nu anders ga doen? Wat als ik de tijd neem om bij te komen, te ontdekken waar mijn passies liggen en er voor ga! Er zijn er maar weinigen die dit kunnen. Het maatschappelijk oordeel is veel prominenter aanwezig dan het op te brengen begrip voor je keuze. De enkeling zal worden verstoten, men sluit zich af van dit individu. Voor die enkeling die dit doorbreekt wacht een moeizaam, creatief pad om te bewandelen. Hoe onzekerder de dominante cultuur van een maatschappij, hoe prominenter deze verdedigd zal worden. Ze vormt namelijk een ‘gevaar’ door simpelweg te laten zien dat het anders kan. Ze laat zien dat wat we zelf doen, slechts een spelletje is. De externe meetlat en de maatschappelijk verworven positie daarin zijn irrelevant geworden. Het is een keuze. Het spelletje is zodoende vrijblijvend, we moeten ons er alleen allemaal aan houden. De paradox van de onzekere, conformistische samenleving.

Deze enkeling laat echter zien dat het ook anders kan. Er is een keuze. In een zekere, vrije samenleving wordt diversiteit juist omarmd. Voor diegenen die zich realiseren dat het anders kan geldt deze enkeling als een grote inspiratie, waarmee hij een soort goeroe wordt: neem Gandhi, Krishnamurti of Martin Luther King. Deze verkregen positie knaagt overigens aan de integriteit van dit vrije individu.

…draag je uit.

Wil je het werkelijk anders doen, zal je tijd en liefde nodig hebben. Tegen het randje van verveling komt creativiteit en ontdek je iets dat je leuk vindt. Met liefde van diegenen om je heen komt geborgenheid en de vrijheid om te kunnen falen: het oordeel is afwezig. Met falen komt ervaring en leer je jezelf kennen en kan je uiteindelijk overal goed in worden. Je leert jezelf vertrouwen, je leert dat je meer doorzettingsvermogen had dan je dacht. Met tijd zal je ontdekken dat er anderen om je heen zijn met dezelfde passies of diegene vinden die je passie waarderen: je kan je passie delen. Je leert van jezelf te houden. Je kan er voor een ander zijn en die voldoening zelf is de motivatie. En dat is precies wat liefde is, onvoorwaardelijk: liefde geeft. Je doet het niet voor de waardering die je krijgt of verwachting die met de daad van liefde komt, ze is de daad zelf. Waardering toont de onvoorwaardelijke liefde van de ander en helpt ons verder groeien. Ze geeft ons de liefde die we allen nodig hebben.

Iedere keer wanneer we naar de ander luisteren, iedere keer wanneer we iemand helpen en iedere keer wanneer we onze waardering uitspreken, helpen we elkaar beter te begrijpen en onze liefde te tonen. We geven elkaar de kans onszelf in vrijheid te leren ontdekken en realiseren wat er voor die persoon toe doet in het leven. Vertrouwen brengt openheid, acceptatie en transparantie. We vinden elkaar in begrip.

Verharding in ons maatschappelijk oordeel

Iedere keer wanneer we oordelen, doen we het tegenovergestelde. We creëren afstand. Je distantieert jezelf. Een oordeel geeft geen begrip, ze vraagt om het oordeel van de ander. Het weerlegt de verantwoording van intern, naar extern. Een onzeker persoon in een afhankelijke of ongelijkwaardige (maatschappelijke) verhouding vergroot de vatbaarheid voor deze externe verantwoording, die zijn voordeel zal vinden bij diegene die het steeds minder nodig hebben. In een sterk ongelijke maatschappij -zoals de westerse- hebben we deze externe verantwoording ons eigen gemaakt. Rechtvaardigheid heeft plaats gemaakt voor rechtsgeldigheid. Reeds jong is het oordeel hard op de basisschool: toegang tot merken bepalen de identiteit en creativiteit en nieuwsgierigheid maken plaats voor cijfers en toetsen. Je verleert te vragen waarom en hoe iets werkt, maar dát het zo werkt. De kwetsbare nieuwsgierigheid naar een beter begrip heeft haar eerste ontmoeting met systeemconformisme. Geld, succes en bezit blijken de meetlat en hoe onzekerder, hoe meer gekwetst, hoe prominenter deze externe verantwoording onderdeel wordt van ons leven. Je hoort jezelf zeggen ‘Sorry, dat zijn nu eenmaal de regels’. Waarom en hoe vormen niet je mentaliteit, je hebt geleerd ‘dat het zo werkt’, ‘het is nou eenmaal zo’. Het zijn de regels die je houvast bieden, het is het externe oordeel waarachter je kan schuilen. Je bewegingsruimte, je autonomie, heeft angst je ontnomen. Je vrijheid heb je ingeleverd. Deze passiviteit in apathie en desinteresse geeft de mogelijkheid tot werkelijk onmenselijk handelen. Zonder de onrechtvaardige daad te plegen, faciliteer je deze. En ook dat is een keuze, een actie. Liefde leert ons zélfs dan begrip, ze weerhoudt ons van het veroordelen van deze persoon. Of in de woorden van Martin Luther King, ‘So he rises to the level of hating the system, rather than the individual caught up in that system. He loves the person and hates the evil deed.’

Liefde: een manier van leven

Martin Luther King was de verwoording van een interne beleving van onrechtvaardigheid binnen de maatschappelijke norm van zijn tijd. Zijn geweldloos verzet in burgerlijke ongehoorzaamheid verving angst voor het onbekende met een uitbreiding van empathie naar de zwarte medemens. Geweld, hoe ernstig ook, werd niet beantwoordt en ondermijnde de externe verantwoording die dit rechtvaardigde. Geweldloos verzet spiegelt het individu met haar interne rechtvaardigheidsgevoel en rechtvaardigheid van de maatschappelijke norm. Empathie toonde ons een beleving van onrechtvaardigheid van onze acties. Ze vraagt ons de moed niet enkel te identificeren en sympathiseren met de macht van het externe oordeel; de structuren, instanties, regels en gewoontes die haar kenmerken, maar ook met de machteloze. Ze vraagt moed om de machteloze te zijn. Liefde tonen vraagt moed. Schaars als ze is in onze samenleving, voelt ze al snel ongemakkelijk en onveilig. Ze lijkt kwetsbaar te maken. Toch is de mate van gekwetst worden onze eigen keuze in de waarde die we hechten aan dit oordeel. Een onrechtmatig oordeel leert je iets over de ander, je sympathiseert er niet mee, ze raakt je zijn niet. Begrip helpt het oordeel plaatsen en probeert deze te overkomen, maar maakt ze niet eigen. Integriteit kent geen compromis: ze brengt begrip. Gevoeligheid voor compromis van je rechtvaardigheidsgevoel brengt onzekerheid, conformiteit, vatbaarheid voor angst en zodoende macht. Integriteit behoudt en geeft vertrouwen en biedt werkelijke veiligheid in geborgenheid. Liefde doorbreekt macht, ze kent geen angst. Ze leert ons sympathiseren met en aansluiten bij het benadeelde klasgenootje of met en bij de collectieve actie in burgerlijke ongehoorzaamheid.

Liefde is een essentiële behoefte van de mens. De westerse levensstijl, haar maatschappelijke organisatie, conformisme, schaarste en competitie vragen om een compromis waarin we liefde steeds meer verleren. De integriteit deze te behouden staat onder grote druk. Als ik jullie twee ervaringen over liefde mee zou willen geven zouden ze zijn dat (1) liefde geen oordeel kent. Het leren kijken zonder oordeel geeft ons begrip van onze omgeving en elkaar. Ze staat open voor nieuwe ideeën en ervaringen. Liefde brengt veiligheid in geborgenheid, de vrijheid om te falen en brengt ons nieuwsgierigheid: hoe en waarom? Met tijd geeft ze passie en volgt expertise. En (2) dat liefde onvoorwaardelijk is. Liefde kent geen verwachtingen, ze kent alleen nu. Ze kan alleen maar geven en is aan de ander om te geven. De waardering zit in het geven zelf en het waarderen van gegeven liefde. Onvoorwaardelijk als ze is, leert ze zelfs de pijn plaatsen van onbeantwoorde liefde. De eigen verwachting maakt plaats voor de waardering van het geven; de anders’ geluk, de geboden hulp of de groei van de ander. Ze leert accepteren en vrede hebben met wat is.

Al met al leert liefde ons de ‘juiste’ keuzes te maken in onze reis door het leven en hoe met deze keuzes om te gaan. Wat juist is, kunnen we uiteindelijk alleen zelf bepalen. Jij bepaalt wat er toe doet in het leven, wat belangrijk is, waar je s’ochtends je bed voor uitkomt, waar je geluk te vinden is. Dit ontdek je echter in liefdevol contact met je omgeving en anderen en is te vinden in begrip, inbeeldingsvermogen, rechtvaardigheid, vertrouwen, voorstellingsvermogen, integriteit, empathie en haar vele andere uitingen van onvoorwaardelijke, oordeelloze liefde. Neem haar mee in de dag, in het dagelijkse handelen, in de waardering van het moment en in de waardering van onze omgeving. Ik wens jullie allen veel liefde toe.